امیرخسرو دهلویامیر ناصرالدین ابوالحسن خسرو بن امیرسیف‌الدین محمود دهلوی از عارفان و شاعران نامدار پارسی‌گوی هندوستان، در نیمه‌ي دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم می‌زیست. ۱ - امیرخسرو دهلویامیر ناصرالدین ابوالحسن خسرو بن امیرسیف‌الدین محمود دهلوی از عارفان و شاعران نامدار پارسی‌گوی هندوستان، در نیمه‌ي دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم می‌زیست. پدرش سیف‌الدین محمود از امرای قبیله‌ی «لاچین» از ترکان ختایی ماوراءالنهر است. در روزگار حمله و استیلای قوم تاتار، امیر سیف‌الدین محمود مانند بسیاری از ساکنان نواحی شرقی فلات ایران به هندوستان رفت و این مصادف با پادشاهی «شمس‌الدین اِلتُتمش» (۶۰۷-۶۳۳ه.ق) بردهلی بود. امیر سیف‌الدین محمود به خدمت این پادشاه درآمد. اميرخسرو دهلوي، در سال ۶۵۱ هـ ق به دنیا آمد. [۱]
امیر خسرو دهلوی، صفا، ذبیح‌الله؛ تهران، دانشگاه تهران، بی‌تا، ص۷.
این شاعر نامدار بخش عمده‌ي زندگی خود را در خدمت با سلاطین مختلف روزگارش گذراند، با این حال، دست ارادتی که به سلطان‌المشایخ روزگار خود «شیخ نظام‌الدین محمدبن احمد دهلوی»- مشهور به نظام اولیا (متوفی ۷۲۵ ه.ق) داد و تربیتی که از او یافت، در حوزه‌ي تصوف نیز به او مقام و مرتبه‌ي ویژه‌ای بخشید و تلألؤ آموزه‌های حکمی و عرفانی در اشعار او کاملا آشکار است. او این آموزه‌ها را با بهره‌گیری از آثار استادان نامدار ادب فارسی به ویژه سعدی، نظامی، سنایی و خاقانی در اوج فصاحت و شیوایی عرضه می‌دارد. [۲]
مجموعه رسایل عرفانی، اخگرحیدرآبادی، میرزا قاسم‌علی؛ تهران، ۱۳۸۵، دانشگاه تهران، ص۱۴۱.
۲ - شيوه‌ي شاعری اميرخسرواميرخسرو به نظم و نثر آثار فراواني دارد، در غزل از پيروان سعدي بود، در قصيده از شاعران قرن ششم، خاصه سنايي و خاقانی تقلید مي‌كرد و در مثنوي تابع نظامي گنجوي بود؛ [۳]
گنج سخن، صفا، ذبیح‌الله؛ تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۷، چاپ ششم. ص ۸۱.
وي يكي از پركارترين شاعران پارسي‌گوي است و در اين باب حقا كم‌نظير است. جامی مي‌گويد او ۹۹ كتاب تصنیف كرده است و از قول اميرخسرو نقل كرده‌اند كه اشعارش از چهارصد هزار بيشتر و از پانصد هزار كمتر است. [۴]
تاریخ ادبیات ایران، صفا، ذبیح‌الله؛ تهران، فردوس، ۱۳۶۹، جلد سوم، چاپ ششم، ص۷۸۰.
مهارتی که نظامی گنجوی در تنظیم و ترتیب منظومه‌های خود به کار برده، باعث شده که آثار او مورد تقلید شاعران بعد از او قرار گیرد . اولین کسی که از وی تقلید کرد، امیر خسرو دهلوی بود و بعد از شاعران دیگری نیز از نظامی تقلید کرده‌اند؛ اما وی یکی از موفق‌ترين مقلدان نظامي است. همچنين بعضي از قدما معتقد بودند كه اولين نشانه‌هاي وقوع‌گويي در اشعار اميرخسرو پيدا مي‌شود. سبک او بین عراقی و هندی است. [۵]
خمسه، دهلوی، امیر خسرو؛ تصحیح و مقدمه: امیراحمد اشرفی، تهران، شقایق، ۱۳۶۲، چاپ اول، ص۱۰ مقدمه.
با وجود اين‌كه اميرخسرو غالب اشعارش را با تقليد و اقتباس از شاعران بزرگ سروده است، بايد پذيرفت كه به ياري طبع روان و ذوق خدادادي و نيز به سبب اين‌كه او در محيط جديدي از ادب فارسي تربیت شده و لهجه‌اي نو و تركيباتي تازه و انديشه‌هايي خاص نصيبش شده بود، طبعا تازگي‌هاي بسيار در سخن وي مشاهده مي‌شود و بسياري از مضامين نو و ابيات منتخب در آثار او ملاحظه مي‌گردد و مسلما به همين سبب است كه شاعران و نويسندگان بعد از او بارها به استادي ياد كرده‌اند. [۶]
خمسه، دهلوی، امیر خسرو؛ تصحیح و مقدمه: امیراحمد اشرفی، تهران، شقایق، ۱۳۶۲، چاپ اول، ص۷۸۷.
۳ - آثار منظوم امیر خسروأ. ديوان قصايد و غزليات. ب خمسه‌اي كه به تقليد از نظامي سروده است: ــ مطلع‌الانوار در جواب مخزن‌الاسرار نظامي. ــ شيرين و خسرو در جواب خسرو و شيرين. ــ مجنون و ليلي در جواب ليلي و مجنون. ــ آيينه‌ي اسكندري در جواب اسكندرنامه نظامي. ــ هشت بهشت در جواب هفت پيكر نظامي. ج. مثنوي‌هاي ديگر از قبيل قران‌السعدين. ۴ - آثار منثور امیر خسروأ. خزائن‌الفتوح، معروف به تاریخ علایی در تاریخ سلطان علاء‌الدین محمد خلجی. ب. رسایل‌الاعجاز یا اعجاز خسروی، در ذکر قواعد انشاء زبان فارسی. ۵ - نمونه‌هايي از شعر اميرخسرو [۷]
اشعار برگرفته از: برگزيده‌اي از غزل‌ها و ترانه‌هاي اميرخسرو، تهران، ۱۳۴۹.
اي زلف چليپاي تو غارتگر دين‌ها ••• وي كرده گمانِ دهنت رفع يقين‌ها زین‌سان كه بكشتي به شكر خنده جهاني ••• خواهم كه به دندان كشم از لعل تو كين‌ها گر مهر گيا بايدت اي دوست طلب كن ••• هر جا كه چكد آب دو چشمم به زمين‌ها دشوار رود مهر تو از سينه‌ی خسرو ••• مانده است چو نقشي كه بماند به نگين‌ها ۶ - نمونه‌اي از ترانه‌هاي اودل ما را ز دست غم امان نيست ••• نشان شادماني در جهان نيست جهان پر آشنا و من به غم غرق ••• كه دریای محبت را كران نيست •••• بيم است كه سودايت ديوانه كند ما را ••• در شهر به بدنامي افسانه كند ما را من مي‌زده دوشم شايد كه خيال تو ••• امروز به يك ساغر مستانه كند ما را ۷ - پانویس
۸ - منبعپژوهشکده باقرالعلوم. |